Ер есімі- ел есінде

Қасиетті тарихымызға үңіліп қарайтын болсақ, мың өліп, мың тірілген қазақ халқы небір ауыр кезеңдерді бастан кешірді.

ХХ ғасырдың бас кезінде қалыптасқан қазақ зиялыларының аз тобы патша режімі кезінде-ақ қуғындауға ұшырап жүретін. Революциялар мен азаматтық қарсылықтар кезінде қазақ зиялыларының озық тобы баррикаданың арғы жағында қалды. 1920-жылдары зиялы қауым өкілдері Ф.Голощекиннің жүргізіп отырған саясатына, оның әлеуметтік эксперименттеріне қарсы шықты. Сол себепті қуғынға алдымен ұшырады.
1928 жылдың соңында 44 адам-бұрынғы «Алашорданың» қайраткерлері «буржуазиялық ұлтшылдар» деген кінәлаумен тұтқындалды. Олардың арасында А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, М.Жұмабаев және басқалар болды. Ж.Аймауытов, Х.Ғаббасов, А.Байділдин, Д.Әділев, Ғ.Бірімжанов атылып кетті. Қалғандары түрлі мерзімге абақтыға жабылды. М.Дулатұлы және кейбір қайраткерлер лагерьде қаза тапты.
Құрамында М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов, Ж.Ақбаев, К.Кемеңгеров, Ж.Күдерин, Қ.Тоқтабаев бар 40 адамнан тұратын екінші топ 1930 жылы қыркүйек-қазан айларында ұсталды. Олардың 15-і Ресейдің Орталық қара топырақты аудандарына жіберілді. Ал 1937-1938 жылдары олардың бәрі қайта қуғындалып, атылды. Жазасын өтеп келіп, қайта қуғындалғандар: А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, т.б. 1937-1938 жылдары атылды.
1937-1938 жылдары лаңкестік жаппай сипат алды. Оның басты кереғарлығы Кеңес үкіметінің өз қарсыластарын ғана емес, коммунистік идея үшін күрескендерді де жазалауында еді. Бұл жылдарда Кеңес өкіметін орнату мен нығайтуға қатысқан көрнекті қайраткерлер де жаза тартты. Олардың арасында 1905 жылдан партия мүшесі, кәсіпқой революционер В.Н.Андронников, 1917 жылдан партия мүшесі Л.И.Мирзоян, 1919 жылдан партия мүшесі, Азамат соғысына қатысушы К.Я.Рафальский,1917 жылдан партия мүшесі В.Н.Манерсен және басқа көптеген адамдар болды.
Қазақ-кеңес әдебиетінің көрнекті тұлғалары – Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Жұмабаев, т.б. жазаға ұшырады. Қазақстан ғылымының көрнекті өкілдері, қазақ тілі білімінің негізін салушы А.Байтұрсынұлы, көрнекті тілтанушы ғалым, профессор Қ.Жұбанов, қазақтың тарихи білімінің негізін салушы С.Асфендияров, КСРО Ғылым академиясы Қазақ филиалы басшыларының бірі- М.Төлепов және басқалар жазалау шараларының құрбаны болды.
РКФСР ХКК төрағасының орынбасары Т.Рысқұлов, КСРО БОАК хатшысының орынбасары Н.Нұрмақов, Қазақ КСР ОАК төрағасы Ұ.Құлымбетов және басқалары «Қазақстанды КСРО дан бөліп әкетіп, Жапонияның претектораттығына бермек болған», өздері «Жапония мен Германияның тыңшысы» «ұлтшыл фашистер» деген болжаммен айыпталды.
Осындай әділетсіздікке селқос қарай алмаған адамдар да болды. Олар қарсылық дауысын көтерді. 1920-жылдардың ішінде С.Сәдуақасов, Ы.Мұстамбаев, Ж.Сұлтанбеков, кейінірек Н.Нұрмақов, З.Төреғожин, А.Асылбеков, М. Ғатауллин, Ғ.Мүсірепов және басқалар қатаң жазалаудан тайсалмай, ащы шындықты жоғары жаққа жеткізуге тырысты.
Тоталитарлық режімнің жазалаушы саясатына сай КСРО-ның солтүстігінде, Оралда, Қиыр Шығыста, Сібірде, Орталық Азияда еңбекпен түзету лагерьлер жүйесі құрылды.
Далалық лагерьде, Ақмоладағы Отанына опасыздық жасағандар әйелдеріне арналған лагерьде ұзақ мерзімге жазықсыз сотталғандар жапа шекті. БМСБ мен Ішкі істер халық комиссариатының жендеттері аналар мен балаларды да аяусыз азаптады. С.Сейфуллиннің әйелі, Т.Рысқұловтың әйелі мен қызы, Т.Жүргеновтің әйелі, С.Қожановтың әйелі, т.б. көптеген қазақ, орыс және өзге ұлт қайраткерлерінің, шетелдік саясаткерлердің әйелдері, жазықсыз балалар азап шекті.
Кеңпейіл қазақ халқы өзіне тән бауырмалдықпен сталиндік қуғын сүргіннің құрбаны болғандарға көмек көрсетті. Олармен қолда барын бөлісті, отбасынан орын берді, олардың жаңа ортаға бейімделіп кетуіне жәрдемдесті. Қазақ халқы ерекше қонақжайлылық және төзімділік таныта білді. Жер ауып келгендердің көпшілігі қазақ жерінде тұрақты өмір сүруге қалып қойды.
Бүгінгі таңда өзге ұлт өкілдерінің қазақ халқына деген алғысы мен құрметі шексіз.

Жанар Мукашева,
№44 ЖОББМ тарих пәнінің мұғалімі